تکم‌خوانی آذربایجان

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

تکم‌گردانی آیینی است به قدمت نوروز، و نیز یک نمایش عروسکی و یکی از شاخه‌های فرهنگ شفاهی، بومی و اصیل منطقه آذربایجان و اردبیل بوده و است که اگر نادیده گرفته شود، به معنی نادیده گرفتن فرهنگ غنی کشورمان است. تکم و تکم‌گردانی با شکل و ظاهر خود و صدای پای چوبی و متلک‌هایی که می‌گوید میراث و فرهنگ کهن منطقه آذبایجان را به نمایش می‌گذارد. تکم‌گردانی جزو هنرهای گوسانی نسل به نسل به ما رسیده و اشعار آن سینه به سینه منتقل شده است. در مناطق مختلف آذربایجان غربی در فاصله دو چهارشنبه پایانی سال یعنی کول چرشنبه (چهارشنبه خاکستر) و گول چرشنبه (چهارشنبه گل) چشم انتظار آمدن تکه و تکه‌چی هستند. بر اساس رسم دیرین این منطقه در اسفند ماه هر هفته جشنی برای استقبال از بهار برپا می‌کنند که از اولین چهارشنبه اسفند آغاز می‌شود. هر چهارشنبه اسفند نامی دارد که به ترتیب عبارتند از: یالانچی چرشنبه (چهارشنبه دروغین)، خبرچی چرشنبه (چهارشنبه خبرچی)، کول چرشنبه و گول چرشنبه. مراسم تکه‌گردانی در فاصله دو چهارشنبه آخر سال انجام می‌شود. آیین تکم گردانی که با نام‌های دیگری نظیر تکه یا تکم در منابع تاریخی آمده در زبان آذری به معنای بز نر معنا می‌شود.

تکه یا بز نر علاوه بر معنی کلی آن که به بزی با ویژگی‌های شناخته شده اطلاق می‌شود، مفاهیم گسترده‌ای در حوزه نماد دارد. در بسیاری از فرهنگ‌ها بز نشانه چالاکی است؛ لافونتن آن را نشانه میل به آزادی شتابکارانه می‌داند. در متون کهن بز نشانه استحکام، صعود، بالاروندگی است. هنوز هم در برخی از نقاط کشورمان رفتار کشاورزان و دامداران با بز، مخصوصاً با بز نر رفتاری آیینی و بسیار ویژه است.

تکم چیست؟ تکم یک عروسک بز چوبی سنتی است، واژه تکم از دو بخش "تکه" و "م" تشکیل شده است. تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در طلیعه گله حرکت می‌کند و گله را به چراگاه و محل‌های معین هدایت می‌کند؛ است و "م" ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است؛ ترکیب این دو در واقع به معنی "بز نر من" است. در برخی مناطق تکم به شکل شتر هم وجود دارد. تکم بر سر چوب گردی سوار می‌شود و بر روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت قرار می‌گرفت که چوب پایه آن از سوراخ وسط صفحه می‌گذشت. عدد چهار در فرهنگ ‌های مختلف نمادهایی دارد و عددی مقدس است، مثل: چهار فصل، چهار عنصر، چهار جهت و ...

روی تکم را با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های الوان و حتی آیینه تزیین می‌کنند. هر یک از تزئینات تکم نمادی دارد، مثلاً زنگوله و سکه بیشتر برای ایجاد سر و صدا استفاده می‌شود تا مردم را جذب آن کنند. این که به دو طرف عروسک آیینه نصب می‌کردند، به این دلیل بود که تکم خبر فرارسیدن سال نو را به مردم می‌داد و با خود آیینه‌ای به رسم روشنایی و صفا داشت. اینکه در ساخت تکم از رنگ قرمز برای پوشاندن بدنه اصلی استفاده می‌کردند شاید به این دلیل بوده که در آذربایجان قدیم لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته‌اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی و خوشی باشد. همانطور که بیان شد آیینه استفاده شده در تکه نمادی از روشنایی و نور است.

تکم‌چی: به کسی که تکم را می‌رقصاند "تکم‌چی" می‌گویند، او اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می‌خواند. تکم گردان در هر کوی و برزنی حاضر می‌شود و از مردم در قبال خواندن شعرهایش و بازی دادن «تکه» که نشان از مژده آمده بهار است، هدیه و انعام می‌ستاند. تکم‌چی چوب را به دست می‌گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت درمی‌آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می‌خواند، سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکم‌چی به وجود می‌آورد.  

علاوه بر آذربایجان غربی، اردبیل، مشکین شهر و اهر از جمله مراکز تکم‌گردانی در شمال غربی ایران به شمار می‌روند. تکم‌گردانی در حقیقت یک حرفه موروثی است که از پدر به پسر می‌رسد. هر تکم‌چی یک توبره کش یا به اصطلاح آذری یک "توربا چکن" با خود به همراه دارد که هنگام اجرا و آوازخوانی، انعام و هدایای مردمی را در آن قرار می‌دهد. در ناحیه شمالی ایران و کناره‌های دریای خزر نیز عروسکی به نام تکم وجود دارد که گویا موجود افسانه‌ای بوده با سه پا و دو شاخ بر سر به شکل یک دیو که با تکم مورد بحث ما تفاوت دارد اما در روزهای پایانی سال ظاهر می‌شد. همچنین رگه‌هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان از جمله اراک و ملایر دیده شده است. با این اوصاف باید گفت خاستگاه تکم آذربایجان و به خصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است و این آیین انتقال فرهنگ است از گذشتگان به نسل امروز.

تکم‌گردانی با خواندن هر نوع شعر و آوازی امکان‌پذیر نیست. اشعار تکم‌گردانی و تکم‌چی دارای مضمین متفاوت و مختلفی است. تنوع در این مضامین سبب می‌شود تا اجرای تکم‌چی‌ها پس از گذشت سالیان طولانی باز هم نو و غیرتکراری باشد. تقریباً تمام اشعار تکم‌گردانی به زبان آذری است و تنها بیت فارسی این آیین این است:

بهارآمد، بهار آمد، خوش آمد / علی با ذوالفقار آمد، خوش آمد

برخی اشعار تکم‌خوانی گاه دارای مضامین عدالت‌طلبانه و گاه درون مایه اعتقادی دارند. در این اشعار بیان می‌شود که برای مراسم نوروز تخم‌مرغ با هفت رنگ نقاشی می‍‌کنند و به هنگام تحویل سال بر سر سفره می‌گذارند:

بیزیم یرده یومورتانی یویارلار (در محل ما تخم مرغ را می شویند)

انونی دونوب یددی رنگه بویارلار (بعدش آن را به هفت رنگ می آرایند)

یددی سینده تحویل اوسته قویارلار (هر هفت تا را در سفره عید می گذارند)

سیزون بوتازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باشد)

آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

علاوه بر این در اشعار تکم به مسائل خانوادگی، روابط عروس و مادر شوهر و داماد و مادرزن، رفتار اجتماعی زنان و دختران با طنز و شوخی و انتقاد اشاراتی شیرین و بامزه می‌شود:

تکم گئتدی مرنده، تاماشادی گلنده (تکم رفته به مرند، برگشتنش تماشایی است)

کول تکمون باشینا قایناناسی بیلند  (خاک بر سر تکم میشه – اگر مادر زنش آگاه بفهمه)

آغ دَه وَه نین گوزلری یئره گلمز دیزلری (چشم شتر سفیده – زانوهاش زمین نمی ره)

بو ایامین قیزلاری کبینین کسر اوزلری (اما دخترای امروزی – عقدشون دست خودشونه)

در اشعار تکم‌چی فقط از فرارسیدن نوروز و تبریک سال نو و روابط اجتماعی سخن نرفته بلکه به موارد مذهبی نیز اشاره شده است. در اشعار مذهبی تکم‌چی نام امام علی (ع) و حضرت محمد (ص) به کرات آمده و این بدان علت است که مردم این ناحیه معتقدند که عید سعید غدیر خم با عید نوروز باستانی مصادف بوده و ملت مومن با ارادتی خاص که به خاندان رسول خدا داشته‌اند عید نوروز را رنگ و لعابی از مذهب شیعه زده‌اند تا بتوانند با شکوه هرچه بیشتر برگزار کنند. در این اشعار از دوازده امام هم یاد می‌شود:

امیرالمومنین تخته چخاجاق (حضرت امیرالمومنین، به تخت ولایت خواهد نشست)

یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق (به گردن یزید افسار خواهد بست)

شیرین شربت سو یرینه آخاجاق (و به جای آب در رودها شربت‌های شیرین جاری خواهد شد)

سیزون بوتازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باشد)

آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

حسن دور عسگری اون بیر اماموز (حسن عسگری یازدهمین امام شما است)

بولاردان غیرییه یوخدور گمانوز (به کسی غیر از اینها عقیده ندارید)

سیزون بوتازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باشد)

آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

جناب جبرئیل نامه گتوردی (جناب جبرائیل نامه آورد)

گتور جگین پیمبره یتوردی (محض آوردن به پیامبر رسانید)

مبارک قوللارین گویه گوتوردی (پیغمبر هم دست‌هایش را بر آسمان برداشت)

سیزون بوتازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باشد)

آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

تکم‌چی در حین خواندن این اشعار و بازی با تکم به در هر خانه می‌رود، صاحب‌خانه نیز به تناسب وضعیّت مالی و امکانات خود چیزی به عنوان شاباش، خلعت و انعام به او می‌دهد:

آی تکمین کندی وار کمندی وار کندی وار، هر قاپودا اویناسا بیر نلبکی قندی وار ( تکم ده دارد، کمند دارد و ده دارد، در هر دری برقصد یک نعلبکی قند پاداش دارد.)