بارها در دلم آمد که بپوشم غم عشق / آبگینه نتواند که بپوشد رازش
در فرهنگ لغت دهخدا آمده آبگینه «جسمی جامد غیر حاجب ماوراء که از ذوب سنگ آتش‌زنه (چخماق ) با قلیا (ملح القلی ) سازند.» و معنی شیشه، زجاج، زُجاجه دارد. سنگ آبگینه، قسمی از ریگ سنگ چخماقی است که برای ساختن شیشه آن را با مواد دیگر مخلوط و ذوب می‌کنند. از اصطلاح آبگینه در ادبیات و شعر فارسی به کرات استفاده شده است:
آبگینه ز سنگ میزاید / لیک سنگ آبگینه می‌شکند (خاقانی) در مثل‌ها نیز از آن استفاده شده است:
“آبگینه به حلب بردن”، مترادف “زیره به کرمان بردن” است و زمانی که می‌خواهند از دو چیز متضاد و مخالف نام ببرند از اصطلاح آبگینه و سنگ استفاده می‌کنند.
تاریخچه شیشه‌گری در ایران
شیشه‌گری در ایران سابقه بسیار طولانی دارد و از این صنعت در مراحل اولیه برای ساختن اشیا و لوازم ساده استفاده می‌کرده‌اند. گردن‌بند شیشه‌ای متعلق به 2250 ق.م که دارای دانه‌های آبی رنگ است، در شمال غربی ایران کشف شده که قدمت این صنعت را در ایران تأیید می‌کند. از آزمایش‌های مربوط به شیشه در عملیات باستان‌شناسی معلوم می‌شود که ایرانیان و مصریان در دوران قبل از اسلام در تهیه شیشه‌های رنگی مهارت چندانی نداشته‌اند و شواهدی مبنی بر مهارت در ساخت شیشه‌های رنگین در میان آنها در دست نیست. در حفاری‌های چغازنبیل که بزرگ‌ترین پرستشگاه تمدن عیلام در نزدیکی شهر شوش در خوزستان و متعلق به 1300 سال ق.م است، هزاران میله رنگارنگ شیشه‌ای کشف شده است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد آثار شیشه‌گری در ایران در چغازنبیل و تپه مارلیک و تپه حسنلو یافته شده است. ظروف و تنگ و مهره و اشیا دیگر مکشوفه متعلق به دوره هخامنشیان نشان می‌دهد رنگ شیشه‌های دوره هخامنشی، سبز کم رنگ بوده است که جزو شیشه‌های بی‌رنگ محسوب می‌شود. دلیل آن این بوده که مواد رنگی (اکسید فلزات) به خمیر شیشه اضافه نشده است و دلیل سبزرنگ بودن آن وجود ناخالصی‌ها یعنی وجود آهن یا اکسید آهن در آن است.
در دوره هخامنشیان و ساسانیان هنرمندان شیشه‌گر به تولید جام‌ها و ظروف دمیده آزاد و دمیده قالبی و تراش‌دار تعلق داشته است. که این شیوه تا قرون اولیه اسلام هم ادامه داشت و پایه و مبنای شیشه‌گری در هنر اسلامی ایران قرار گرفت. دوره غزنویان و سلجوقیان را می‌توان نخستین دوران شکوفایی هنر ـ صنعت شیشه‌گری دانست. دوره سلجوقیان اوج صنعت شیشه‌گری در ایران به حساب می‌آید. در این دوره صنعت‌گران به شیوه‌های جدید روی آوردند و استفاده از قالب‌های گوناگون را با نقوش برجسته و فرورفته رواج دادند و به این ترتیب از حک و تراش روی شیشه نیز بهره جستند. محصولات هنری این دوره بیشتر شامل ظروف کوچک و بزرگ، عطردان‌های بسیار ضعیف جام‌ها و گلدان‌هایی با فرم‌ها و اندازه‌های متنوع و اشیاء تزئینی کوچکی که به شکل حیوانات است.
اما با هجوم مغول‌ها به ایران، شیشه‌گری دچار رکود شد و هنرمندان شیشه‌گر به سمت مغرب مهاجرت کردند. این وقفه توسط تیمور گورکانی، شکسته شد. با روی کار آمدن سلسله صفوی، شیشه‌گری مانند دیگر هنرهای سنتی، مورد توجه خاص قرار گرفت و شاه عباس دوم، هنرمندان ونیزی را به ایران آورد تا کیفیت تولیدات افزایش یابد. در دوره قاجار و در زمان صدرات امیرکبیر، کارگاه های بزرگی در اطراف تهران و شهرهای بزرگ شیراز و اصفهان بنا شد و با استخدام استادکاران ایتالیایی و به خدمت گرفتن فناوری پیشرفته، فعالیت گسترده بلورسازی در ایران دوباره رواج یافت، ولی دیری نپایید که بر اثر بی‌توجهی مجدد شالوده‌ی کارگاه‌ها و کارخانجات بلورسازی دستی یاد شده از هم پاشید در دوره ی پهلوی، با استخدام چند استادکار آلمانی برای تعلیم بلورسازی و چند استاد کار ایتالیایی برای آموزش تراش روی شیشه در تهران اقداماتی به عمل آمد، ولی رونق شیشه‌گری و بلورسازی میسر نشد. در حال حاضر کارگاه‌های شیشه‌گری متعددی در تهران و بعضی شهرهای دیگر مانند اصفهان، میمند فارس، قمصر کاشان و … دایر است.
هنر شیشه‌گری، انواع و مراحل ساخت آن:
شیشه‌گری هنر شکل دادن به شیشه است. هنرمندان شیشه‌گر ابتدا ماده شیشه را حرارت می‌دهند تا نرم و نیمه مایع شود. سپس به وسیله دست‌ها یا ابزار مخصوص دمیدن اشکال زیبایی را با آن پدید می‌آورند. ابزار و مواد اولیه و اصلی شیشه‌گری سنگ سیلیس است که برای رنگ دادن به آن از اکسیدهای فلزی مانند اکسید کبالت، مس، آهن، منگنز و گوگرد و … استفاده می‌شود.
شیشه‌گری دستی در ایران به علت عوامل مختلف اجتماعی در دوران مختلف فراز و نشیب‌های فراوانی پیموده است اما پیوسته حضور خود را در میان صنایع دستی و به عنوان یکی از نمودهای ارزنده ذوق و هنر ایرانی حفظ کرده است. هنر شیشه‌گری به سه روش فوتی، فوتی قالبی و پرسی انجام می‌شود.
روش فوتی:
در این روش ماده مذاب را که در کوره گرم شده است به وسیله بوری یا میله دم برمی‌دارند سپس ماده مذاب را روی نوک میله، ثابت نموده و آن را می‌چرخانند که به این عمل مرمری کردن یا ورز دادن می‌گویند. پس از گرد شدن خمیر، دوباره آن را روی سر میله، گرم می‌کنند و در میله، دمیده و در وسط خمیر سر میله حباب کوچکی ایجاد می‌نمایند. پس از آن خمیر را سرد می‌نمایند تا سرخی آن از بین برود سپس خمیر را مجدداً از کوه برداشته و آن را روی میله دم ثابت می‌کنند و خمیر سر میله را یکنواخت می‌کنند که به این عمل اصطلاحاً قاشقی کردن می‌گویند. پس از انجام این مراحل استادکار عملیات ساخت شیشه را آغاز می‌نماید. استادکار میله دم را گرفته و آن را به چرخش درمی‌آورد تا شکل اولیه ظرف را بسازد. سپس شیاری در محل اتصال شیشه و میله فلزی واگیره ایجاد می‌نمایند. پس از آن استادکار میله دم را از محل شیار ظرف جدا کرده و از این زمان کار شکل دادن و ساخت و پرداخت دهانه ظرف آغاز می‌شود. در مرحله بعد دسته و تزئینات لازم روی شیشه قرار می‌گیرد و در پایان نیز ظرف را با میله واگیره به پشت برگردانده و به گرمخانه می‌برند.
روش فوتی قالبی:
در این روش ابتدا مقداری از مواد مذاب را با میله دم از کوره برداشته پس از آماده کردن و یک بار دمیدن در آن، مقداری مواد به آن اضافه نموده و گرم می‌کنند. سپس آن را در قالب قرار داده در میله دم می‌دمند تا خمیر شیشه شکل قالب را به خود بگیرد سپس آن را از میله دم جدا نموده، لبه کار را صاف می‌کنند و آن را به گرمخانه می‌برند. در این روش بیشتر ظروفی همچون انواع بطری ساخته می‌شوند
روش پرسی:
ساخت ظروف در قالب‌های پرس بادی بیشتر برای انواع بطری به کار می‌رود. در این روش مقدار مناسبی از مواد مذاب را با میله دم از کوره برمی‌دارند و آن را بسیار سریع از میله دم جدا کرده در قالب پرس قرار می‌دهند و با بستن قالب و فشار هوای وارد شده در قالب، خمیر شکل مورد نظر را می‌گیرد. سپس قالب را باز کره به سرعت ظرف ساخته شده را خارج نموده و در گرمخانه قرار می‌دهند.
گاهی برای زیباسازی فرآورده‌های شیشه‌ای از روش آب گز کردن استفاده می‌کنند. در این روش پس از تکمیل و قبل از این که ظرف سرد شود آن را به مدت چند ثانیه در داخل آب سرد فرو برده و بیرون می‌آورند. انجام این کار موجب انقباض سریع پوسته بیرونی شیشه می‌شود که در نتیجه آن شکستگی‌های فراوان و بسیار کوچکی به وجود می‌آید اما به این دلیل که داخل شیشه گرم است، ظرف به طور کامل نمی‌شکند و فقط سطح آن ترک برمی‌دارد. معمولاً برای استحکام بیشتر وسایل آب گز شده و پیشگیری از شکست‌های احتمالی بعدی، پس از آب گز کردن وسیله شیشه‌ای، مجدداً آن را مدتی در مقابل کوره نگه داشته و حرارت می‌دهند
ابزار مورد استفاده در شیشه‌گری عبارتند از:
دم(لوله فولادی)، واگیره (لوله‌ای)، قاشق، انبر، نیمکت، تیغ، تخته، قیچی و قالب تخته
دم: این لوله توخالی است و برای برداشتن شیشه از داخل کوره مورد استفاده قرار می‌گیرد و شیشه‌گران با فرو بردن آن درون شیشه‌ی مذاب و چرخاندن آن، مقدار کمی از شیشه را که اصطلاحاً «بار» نام دارد از داخل کوره برداشته سپس در لوله می‌دمند، به این ترتیب گوی کوچکی که به آن گوی اول گفته می‌شود، به دست می‌آید. بعد از سرد و سخت شدن این گوی، مجدداً دم را داخل شیشه‌ی مذاب فرو برده و مقدار لازم را برای ساخت شیء مورد نظر برمی‌دارند. دم مهم‌ترین وسیله‌ی این هنر به شمار می‌رود
قاشق: نقش قالب را دارد و از قطعه چوبی استوانه‌ای ساخته شده و به یکنواخت و یکسان شدن ضخامت شیشه کمک می‌کند و هنگام کار باید دائما خیس شود.
قیچی: از آن برای بریدن بار اضافی از واگیره و بریدن لبه ظرف و خش انداختن محل جداسازی محصول از دم، استفاده می‌شود.
قالب تخته: با اشکال مختلف ساخته می‌شود که مرکب از دو قطعه تخته چوبی است برای شکل دادن و کنترل پایه ظروف مورد استفاده قرار می‌گیرد و باید مرتباً هنگام انجام کار خیس شود.
موزه آبگینه موزه تخصصی شیشه و سفال است، این مجموعه‌ای کم نظیر از آثار سفال و شیشه در ایران را در خود جای داده است که در خانه قوام‌السلطنه بر پا شده و یکی از جاذبه‌های تهران به ویژه در میان گردشگران خارجی به شمار می‌رود. این موزه در خیابان سی تیر قرار دارد. علاقه‌مندان به هنر شیشه‌گری می‌توانند برای دیدن آثار هنری زیبای شیشه مربوط به اعصار مختلف از این موزه بازدید کنند.