(موزه مردم‌شناسی ارامنه)
موزه مردم‌شناسی ارامنه در سال 2008میلادی برابر با 1387 خورشیدی در بخشی از کلیسای حضرت مریم (س) در خیابان سی تیر افتتاح شد. کلیسای مزبور از کلیساهای دوران پهلوی می‌باشد که بررسی‌های اولیه برای ساخت آن توسط معماران ارمنی از سال 1315 خورشیدی آغاز گردید و در روز یکشنبه، 21 فرودین 1317خورشیدی با حضور جمعی از ارمنیان تهران، دو نماینده ارمنیان جبرائیل بوداغیان (ارمنیان جنوب) و سهراب ساگینیان (ارمنیان شمال) در مجلس شورای ملی، روحانیان کلیساهای تهران، اعضای انجمن کلیساهای تهران و بسیاری دیگر، پس از برگزاری مراسم دعا و نیایش، ساخت کلیسا آغاز شد. ساخت کلیسای حضرت مریم(س) در سال ۱۳۲۴خورشیدی پایان یافت. این کلیسا بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۴۹ دفتر اصلی و محل سکونت اسقف اعظم ارمنی‌ها بوده‌است که بعدها به کلیسای سرکیس مقدس در خیابان نجات‌الهی (ویلا) انتقال یافت. نقشه کلیسا با ابعاد کوچک‌تر، متأثر از معماری کلیساهای سده‌های هفتم تا دهم میلادی منطقه تایک، ارمنستان بزرگ طراحی شد و متأثر از معماری بیزانسی ساخته شده که در گرجستان و روسیه متداول بوده‌است. در کنار بنای کلیسا در مجاورت دو سمت حیاط ساختمان‌های برای استقرار انجمن‌ها، جلسات و… نیز به مرور ساخته شد که موزه مردم‌شناسی ارامنه هم امروزه پس از ورود در سمت چپ در بخش زیرین این ساختمان‌ها قرار گرفته است. موزه‌ای که ما به نام موزه مردم‌شناسی ارامنه می‌شناسیم و ارامنه به نام اسقف اعظم آراک مانوکیان می‌شناسند.
آراک مانوکیان در بیروت متولد شد و پس از فراگیری علوم دینی در سال 1338 خورشیدی به‌عنوان رهبر دینی ارامنه تهران منصوب گشت. در طی دوران خدمتش کلیساهای متعددی را برای ارامنه احداث نمود. کلیسای تارگمانچاتس مقدس، کلیسای سرکیس مقدس و کلیسای گریگور لوساووریچ مقدس در تهران و کلیسای مسروپ مقدس (رشت) را احداث و مقر خلیفه‌گری تهران به صورت رسمی در زمان وی افتتاح گردید. اسقف اعظم آرداک مانوکیان به مدت چند سال مدرس رشته زبان و ادبیات ارمنی دانشگاه تهران بود و در سال 1378 خورشیدی در تهران چشم از جهان فرو بست. از او 34 عنوان کتاب در زمینه‌های گوناگون چاپ گشته است و همچنین وی مولف کتاب‌های دینی مدارس ارمنی می‌باشند. خدمات ایشان به جامعه ارامنه سبب گردیده است که ارامنه ساکن ایران برای قدردانی از زحماتشان موزه را به نام ایشان نام‌گذاری کنند.
موزه به‌طور رسمی با حضور پیشوای دینی ارمنیان، جاثلیق اعظم آرام اول، پیشوای دینی ارمنی‌های جهان – حوزه عالیه سیلیسی و جاثلیق مقدس سیلیسه کلیسای حواری ارمنی که به عنوان مهمان رسمی در تهران حضور داشت، افتتاح شد.
مجموعه‌های این موزه شامل موارد زیر می‌باشد:
- مدارک و لوازم شخصی اسقف اعظم آرداک مانوکیان
- لوازم و ادوات مورد استفاده در مراسم کلیسا، همچون دستگاه شمع‌سازی قدیمی، کتاب‌های خطی با محتوای دینی و تاریخی همچون دست‌نویس انجیل که قدمت آن به ۴۵۰ سال می‌رسد، لوازم و ادوات مورد استفاده در مراسم‌های آیینی و مذهبی مانند کلاه، کمربند، آوندهایی که درون آنها کندر برای خوش‌بویی ریخته می‌شده است و ناقوس‌هایی که از مناطق گوناگون گردآوری شده‌اند. در این بخش سازهایی که از کلیساهای گوناگون در ایران گردآوری و در آیین‌ها در کلیساها نواخته می‌شد نیز نمایش داده می‌شود.
- تصاویر و نقشه‌های کلیساها و دیرهای ارمنی‌های واقع در کشور ایران، این تصاویر با ذکر مشخصات فنی، مهندسی و مختصات جغرافیایی آنها از اشیای دیدنی موزه ملی ارامنه است.
- لباس‌های سنتی زنان ارمنی، این لباس‌ها نمایانگر پوشش بانوان ارمنی در طول تاریخ در ایران می‌باشد. از جذابیت‌های این بخش لباس ملکه گوراندوخت از سلسله باگراتیه که طرح لباس وی از نقاشی روی چرم جلد کتاب مقدس کلیسا هاکوپ مقدس گرفته شده است و همچنین پوشش بانوی تارک دنیا از جلفای اصفهان در قرن ۱۷ میلادی برگرفته از نقاشی موجود در کلیسای کاتارینه مقدس در جلفای اصفهان است. این بخش زیبا علاوه بر آنکه نماینگر مردم‌شناسی ارامنه می‌باشد نشانگر ذوق و سلیقه بانوان ارمنی نیز است.
- گلچینی از آثار هنرمندان ارمنی ایران، تندیس‌ها، مجسمه‌ها و نقاشی‌ها از هنرمندان معاصر ارمنی_ایرانی چون آبراهامیان، زاون آیوازیان و نقاشانی همچون آلنوش آوانسیان، هاکوب وارطانیان، سیمون آیوازیان، ادمان آیوازیان، آندره سوروگین، گریگور یعقوبی، ستراک نازاریان، آرامازد نازاریان و لیلیت تریان، زینت‌بخش این موزه است. لازم به ذکر است که لیلیت تریان مجسمه‌ساز برجسته و مادر مجسمه‌سازی مدرن است. تندیس یادبود یپریم خان از کارهای این بانوی هنرمند است که در سال ۱۳۴۹ خورشیدی برای نصب در کلیسای حضرت مریم ساخته شد.
این موزه امروزه به عنوان پایگاه کلیساهای تاریخی ایران، وابسته به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. موزه تحت مدیریت خلیفه‌گری ارامنه تهران اداره می‌شود و مرکزی عالی برای آشنایی با تاریخ و آداب‌رسوم ارامنه ایران به شمار می‌رود. موزه آرداک مانوکیان همچنین به‌عنوان پایگاه کلیساهای تاریخی ایران شناخته می‌شود. موزه از سوی کمیته ملی موزه‌های ایران یا ایکوم به‌عنوان یکی از موزه‌های فعال خصوصی در فضای مجازی معرفی شده است. برای بازدید از موزه می‌توانید همه روزه، به غیر از دوشنبه‌ها از ساعت ۹ صبح تا پنج بعداز ظهر؛ جمعه‌ها از ساعت ۹ صبح تا یک بعدازظهر به آدرس خیابان جمهوری اسلامی، خیابان میرزا کوچک خان، شماره ۱۵، کلیسای مریم مقدس رجوع کنید.