چوگان یکی از کهنترین ورزشهای جهان و از برجستهترین جلوههای فرهنگ و تمدن ایرانزمین است؛ ورزشی که نهتنها کارکردی تفریحی داشته، بلکه در طول تاریخ، با نظامیگری، آموزش رزم، هنر، ادبیات و هویت ملی ایرانیان پیوندی عمیق برقرار کرده است. این ورزش باستانی در سال ۱۳۹۶ خورشیدی بهعنوان سیزدهمین میراث ناملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید و بار دیگر جایگاه تاریخی ایران را بهعنوان زادگاه اصلی چوگان در سطح جهانی تثبیت کرد.
پیشینه تاریخی چوگان در ایران
بر اساس اسناد و شواهد تاریخی، قدمت چوگان در ایران به دوره هخامنشیان بازمیگردد. در ایران باستان، چوگان صرفاً یک بازی نبوده، بلکه نوعی تمرین نظامی و رژه جنگی برای نمایش مهارت، قدرت و هماهنگی سواران محسوب میشده است. در دوره ساسانیان نیز این ورزش جایگاهی ویژه در دربار داشت و شاهان و اشراف، علاوه بر شرکت در بازی، به تماشای آن در میدانهای مخصوص مینشستند.
پس از حمله مغولان به ایران، توجه این قوم به چوگان جلب شد و بهتدریج این ورزش از طریق فتوحات و ارتباطات فرهنگی، به سایر نقاط آسیا و سپس جهان راه یافت. در دوره صفوی، با انتقال پایتخت به اصفهان، شاه عباس صفوی دستور ساخت میدان چوگان در میدان نقش جهان را صادر کرد؛ میدانی که امروزه نیز بهعنوان یکی از مهمترین نمادهای تاریخی این ورزش شناخته میشود.
در دورههای بعد، افسران و دیپلماتهای انگلیسی که به ایران رفتوآمد داشتند، با آیینها و قواعد بازی چوگان آشنا شدند و آن را به اروپا منتقل کردند. از آنجا، چوگان به آمریکا نیز راه یافت و امروزه در سطح جهانی با نام «پولو» شناخته میشود. بسیاری از ورزشهای مدرن مانند هاکی و گلف نیز بهطور مستقیم یا غیرمستقیم از چوگان الهام گرفتهاند.
جایگاه جهانی چوگان
امروزه بیش از ۷۷ کشور جهان مسابقات و برنامههای مرتبط با چوگان برگزار میکنند. این ورزش از سال ۱۹۰۰ تا ۱۹۳۹ میلادی در مسابقات المپیک حضور داشت و همچنان از سوی کمیته بینالمللی المپیک بهعنوان یک ورزش جهانی شناخته میشود. با این حال، تناقض اصلی چوگان آن است که با وجود خاستگاه ایرانی، در زادگاه خود کمتر از شایستگیاش مورد توجه عمومی قرار گرفته است.
معنای واژه «چوگان»
واژه «چوگان» از ترکیب دو جزء «چو» به معنای چوب و «گان» به معنای ابزار یا وسیله، در زبانهای ایرانی میانه ساخته شده است. پسوند «گان» در این زبانها برای نامگذاری ابزار یا مکان بهکار میرفته است. بدینترتیب، واژه چوگان به ابزار اصلی این بازی، یعنی چوب مخصوص ضربهزدن به توپ، اشاره دارد و بیانگر ماهیت کاربردی این نامگذاری است.
چوگان در ادب و هنر ایران
چوگان در ادبیات و هنر ایران جایگاهی ممتاز دارد. رودکی، نخستین شاعر پس از اسلام است که از چوگان سخن گفته و فردوسی نیز بارها در شاهنامه به این ورزش اشاره میکند. از جمله، داستان چوگانبازی سیاوش و افراسیاب، نمونهای روشن از پیوند این ورزش با مفاهیم پهلوانی و سیاست در ادبیات حماسی ایران است:
> همه کودکان را به چوگان فرست
بیارای گوی و به میدان فرست
افزون بر ادبیات، نگارههای چوگانبازی در مینیاتورها، فرشها، کاشیها و ظروف سفالی تاریخی، نشاندهنده حضور پررنگ این ورزش در زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان است.
ماهیت استراتژیک چوگان
چوگان هرگز بازیای ساده یا صرفاً تفریحی نبوده است. این ورزش نیازمند هماهنگی کامل میان سوار و اسب، قدرت بدنی، تمرکز ذهنی و تفکر استراتژیک است. در گذشته، چوگان نوعی «مشق رزم» محسوب میشد که سوارکاران از طریق آن مهارتهای جنگی خود را تقویت میکردند.
قوانین و ساختار بازی
در بازی چوگان، دو تیم چهار نفره سوار بر اسب، با استفاده از چوب چوگان تلاش میکنند توپ را وارد دروازه حریف کنند. هر بازی به چند دوره زمانی موسوم به «چوکه» تقسیم میشود که تعداد و مدت آن در کشورهای مختلف متفاوت است. بهطور معمول، در هر تیم نقش بازیکنان شامل مهاجم، بازیکن میانی، فرمانده تاکتیکی و مدافع تعریف میشود.
پس از هر گل، تیمها جای خود را عوض میکنند و بازی از مرکز زمین از سر گرفته میشود. در صورت تساوی، وقت اضافه برگزار شده و نخستین تیمی که گل بزند، برنده اعلام میشود.
انواع چوگان در جهان
چوگان در نقاط مختلف جهان با گونههای متنوعی برگزار میشود؛ از جمله:
چوگان کابویی در غرب آمریکا با تیمهای پنجنفره
چوگان مغولی که بهجای اسب با غژگاو انجام میشود
چوگان با فیل در کشورهایی مانند هند، نپال و تایلند
این تنوع، گواهی بر ظرفیت بالای فرهنگی و تطبیقپذیری این ورزش است.
ثبت جهانی چوگان ایرانی
در سال ۱۳۹۲، جمهوری آذربایجان تلاش کرد چوگان را به نام خود در یونسکو ثبت کند که در نهایت با عنوان «چوگان منطقه قرهباغ» ثبت شد. پس از آگاهی فعالان فرهنگی ایرانی، اعتراض رسمی صورت گرفت و ایران با سه سال تلاش و رایزنی بینالمللی، سرانجام در سال ۱۳۹۶ موفق شد «چوگان ایرانی» را بهعنوان میراث ناملموس جهانی به ثبت برساند.
وضعیت کنونی چوگان در ایران
در سالهای اخیر، با وجود هزینههای بالای این ورزش، فدراسیون چوگان ایران تلاشهایی برای احیای آن انجام داده است. شکلگیری چوگان بانوان، برگزاری مسابقات کشوری و احیای زمینهای تاریخی مانند فرحآباد تهران، نشانههایی امیدوارکننده برای آینده این ورزش کهن به شمار میرود.
چوگان فراتر از یک ورزش، نمادی از تاریخ، فرهنگ، هنر و هویت ملی ایران است. احیاء و حمایت از این میراث ارزشمند، نهتنها گامی در راستای حفظ فرهنگ ایرانی، بلکه فرصتی برای توسعه گردشگری فرهنگی و معرفی ایران بهعنوان خاستگاه یکی از کهنترین ورزشهای جهان است. میدانهایی چون نقش جهان، با پیشینه درخشان خود در تاریخ چوگان، میتوانند بار دیگر به کانون پیوند ورزش، فرهنگ و گردشگری تبدیل شوند.